قواعد رفتاری در اقتصاد اسلامی؛ مفهوم، ویژگی‌ها، رویکردهای نظری و مبانی عملی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری اقتصاد، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران.

چکیده

هدف اقتصاد اسلامی، تثبیت و قاعده‌مند شدن رفتارهای اقتصادی، در چارچوب هنجارهای اسلامی است: «لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط»؛ بنابراین، بررسی مفهوم و ویژگی‌های قواعد رفتاری و تبیین مبانی و رویکردها به آن در بخش‌های مختلف اقتصاد اسلامی، ضرورت دارد. مقاله حاضر، با بهره‌گیری از ابزارهای تحلیل فقهی و اقتصادی، این دغدغه را دنبال می‌کند.
طبق یافته‌های تحقیق، قاعده رفتاری، معادل مفهوم «معروف» در شریعت است و می‌توان برای آن شش ویژگی برشمرد: معناداری، ثبات نسبی و پویایی تدریجی، ابتنا بر احساس نیازِ ناشی از باورها و عواطف، اتکا به تثبیت سازوکار و زمینه‌های نهادی، امکان تحقق آگاهانه یا خودجوش و قابلیت قضاوت. در اقتصاد هنجاری اسلامی، قواعد رفتاری در چارچوب الگوهای پویا، ضوابط شرعی باثبات و سیاست‌های متغیر ارائه می‌شود. در اقتصاد اثباتی اسلامی، قواعد رفتاری در قالب کشف سازوکارهای موجود، تعیین نسبت آن با هنجارهای اسلامی و استظهار رفتارهای مکلفین شناخته می‌شود. در اقتصاد سیاستی اسلامی، مبتنی بر ضوابط شریعت در رفتارسازی، الگوهای تثبیت یا تغییر قواعد رفتاری متناسب با هنجارهای اسلامی، جستجو می‌شود. قواعد رفتاری اقتصادی مدنظر اسلام، متکی بر مبانی دینی چون استخلاف و استعمار در تولید، تسخیر و اخوّت در توزیع و اعتدال و کفاف در مصرف، قابل تحقق است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rules of Behavior in the Islamic Economy (The Concept, Characteristics, Theoretical Approaches, and Practical Principles)

نویسنده [English]

  • Muhammadjavad Qasemi Asl
A Ph. D. student of economy in Imam Khomeini Institute of Education and Research, Qom, Iran.
چکیده [English]

    The Islamic economy aims to establish and regulate the economic behaviors within the framework of the Islamic norms; “so that mankind may maintain justice”.  Therefore, it is necessary to examine the concept and characteristics of rules of behavior and to explicate the related principles and approaches in different sections of the Islamic economy. In what follows, the author has followed up the issue through the economic and jurisprudential analysis.
    According to the findings of research, the rule of behavior stands for the concept of Ma’ruf (good act) in the Islamic Law; there are six characteristics for it: meaningfulness, relative stability and gradual dynamism, that it depends on a feeling of need stemming from beliefs and sentiment, that it rests on a fixed mechanism and posited setting, that it can spontaneously or knowingly be performed, and that it can be judged. In the Islamic normative economy, rules of behavior are proposed within the framework of dynamic patterns, fixed legal standards and variable policies. In the Islamic positive economy, rules of behavior can be recognized through the ongoing mechanism, its relation to the Islamic norms and an inquiry into the practice of the adults. In the political economy of Islam and according to its legal standards for behavior-making, the patterns for fixing or changing rules of behaviors are sought for according to the Islamic norms. The Islamic required rules of economic behavior rest on the religious principles such as substitution and thriving in production, controlling and brotherhood in distribution, temperance and adequacy in consumption.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • rule of behavior
  • ma’ruf (good act)
  • Islamic economy
  • normative
  • positive
  • of policy
  1. قرآن کریم

    نهج‌البلاغه

    1. آملی، میرزا محمدتقی. 1380 ق. مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی. تهران: مولف.
    2. امام خامنه‌ای، سید علی. 1389. رساله اجوبة الاستفتائات. تهران: پیام عدالت.
    3. امام خمینی «قدس‌سره»، سید روح‌الله. 1378. توضیح المسائل. قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم.
    4. همو. 1424 ق. توضیح المسائل (محشی). قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ هشتم.
    5. انصاری، مرتضی. 1415 ق. کتاب المکاسب. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
    6. باتلر، ایمون.  اندیشه‌های سیاسی و اقتصادی هایک. ترجمه فریدون تفضلی. 1387. تهران: نشر نی.
    7. پیغامی، عادل و حامد سعیدی‌ صابر. 1388. اقتصاد هترودوکس. تهران: دانشگاه امام صادق 7.
    8. جداری عالی، محمد. 1394. مدل اسلامی اخلاق مصرف. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    9. جمعی از محققان. 1389. فرهنگ‌نامه اصول فقه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ دوم.
    10. چاونس، برنارد. اقتصاد نهادی. ترجمه محمود متوسلی، علی نیکونسبتی و زهرا فرضی‌زاده. 1390، تهران: دانشگاه تهران.
    11. حرّعاملی، محمدبن‌حسن. 1409 ق. وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. قم: مؤسسة آل‌البیت.
    12. حمیری، عبدالله‌بن‌جعفر. بی‌تا. قرب الاسناد. تهران: کتاب‌فروشی نینوا.
    13. خویی، سیدابوالقاسم. 1418 ق، موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی.
    14. دادگر، یدالله. 1396. الگوهای اقتصاد رفتاری و ظرفیت تغییر رویکرد حاکم. اقتصاد تطبیقی 4(2): 69-88.
    15. ریچلز، جیمز. فلسفه اخلاق. ترجمه آرش اخگری. 1389. تهران: حکمت. چاپ دوم.
    16. صدر، محمدباقر. 1417 ق. بحوث فی علم الاصول. قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت.
    17. همو. 1421 ق، المدرسة القرآنیة. قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
    18. همو. 1424 ق، الأسلام یقود الحیاة. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
    19. همو. 1382. اقتصادنا. قم: بوستان کتاب قم. چاپ دوم.
    20. طباطبایی، سید محمدحسین. 1417 ق. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ پنجم.
    21. قاسمی‌اصل، محمدجواد. 1397. «بررسی و تحلیل مبانی مشروعیت سیاست‌گذاری در اقتصاد اسلامی». قم: کاوشی نو در فقه 93، 33-60.
    22. کلینی، محمد بن یعقوب. 1407 ق. الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
    23. کوهن، پرسای‌اس. نظریه اجتماعی نوین. ترجمه یوسف نراقی. 1392. تهران: شرکت سهامی انتشار. چاپ دوم.
    24. گری، جان. فلسفه سیاسی فون هایک. ترجمه خشایار دیهیمی. 1379. تهران: طرح نو.
    25. لیتل، دانیل. تبیین در علوم اجتماعی. ترجمه عبدالکریم سروش. 1388. تهران: صراط. چاپ پنجم.
    26. محسنی، منوچهر. 1388. مقدمات جامعه‌شناسی. تهران: دوران. چاپ بیست‌وپنجم.
    27. مصباح، محمدتقی. 1368. آموزش فلسفه. قم: سازمان تبلیغات اسلامی.
    28. همو و همکاران. 1390. فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    29. مطهری، مرتضی. 1377. مجموعه آثار. تهران: صدرا.
    30. مظفر، محمدرضا. 1374. اصول الفقه قم: اسماعیلیان. چاپ هفتم.
    31. همو. 1420 ق، المنطق. قم: دارالفکر.
    32. معلمی، حسن. 1384. فلسفه اخلاق. قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
    33. مکارم، ناصر. 1411 ق، القواعد الفقهیة. قم: مدرسة الإمام علی‌بن‌أبی‌طالب 7. چاپ سوم.
    34. همو. 1390. ترجمه قرآن کریم. قم: مدرسة الإمام علی‌بن‌أبی‌طالب 7. چاپ ششم.
    35. مک‌ناوتن، دیوید. بصیرت اخلاقی. ترجمه محمود فتحعلی. 1380. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    36. وان، کارن ایورسن. علم اقتصاد اتریشی. ترجمه غلامرضا آزاد (ارمکی) و امیر آزاد (ارمکی). 1385. تهران: نشر نی.
    37. وینچ، پیتر. ایده علم اجتماعی و پیوند آن با فلسفه. ترجمه زیرنظر «سمت». 1386. تهران: سمت. چاپ دوم.
    38. هایک، فریدریش‌فون. قانون، قانون‌گذاری و آزادی. ترجمه مهشید معیری و موسی غنی‌نژاد. 1380. تهران: طرح نو.