عوامل تحقّق، تغییر و استمرار «قواعد رفتاری» مبتنی ‌بر انسان‌شناسی و فقه اسلامی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری اقتصاد، گروه اقتصاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(قدس)، قم، ایران.

چکیده

وظیفه دولت اسلامی و مصلحان اجتماعی، تحقق و استمرار هنجارهای اسلامی در رفتار عمومی و تغییر قواعد رفتاری نابهنجار است. این مقاله، به روش «توصیفی- تحلیلی»، با استناد به انسان‌شناسی اسلامی، عوامل تحقق وتغییر قواعد رفتاری، و با استناد به فقه، سازوکارهای تغییر و مؤلفه‌های استمرار قواعد رفتاری را تشریح می‌کند و منشأ گسترش تحقیقات و ابزارهای تحقیقی در حوزۀ سبک زندگی اسلامی خواهد شد.
طبق یافته‌های تحقیق، اگر سه‌عامل شناخت، گرایش و قدرت، برای عموم محقق شود، قاعدۀ رفتاری محقق می‌شود. قدرت، شامل سلامت، مهارت، ابزار و قانون است. فقه، شش‌نوع تعامل با قواعد رفتاری را دنبال می‌کند: «تثبیت»، «اهمال»، «اصلاح»، «تبدیل»، «ایجاد» و «حذف». سازوکار فقهیِ مدیریت قواعد رفتاری، تفکیک عناوین درجۀ یک و عناوین درجۀ دو در شریعت است. عناوین درجۀ دو، متصدی مدیریت قواعد رفتاری برای ایجاد وضع مطلوب است. استمرار منظومۀ قواعد رفتاری، مبتنی ‌بر وجود مؤلفه‌هایی چون پایایی درونی هنجارها، انعطاف‌پذیری هنجارها در وضعیت‌های ثانوی، جامعیت هنجارها در تأمین گرایش‌های طیفی انسان و پویایی عملی هنجارها مبتنی ‌بر سازوکار ولایت و احکام امضایی (غیرابتدایی) است. استمرار یک قاعدۀ رفتاری، مبتنی ‌بر قاعده امر به ‌معروف و نهی ‌از منکر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Factors involved in the realization, change and permanence of "Code of Conduct" based on anthropology and Islamic jurisprudence (fiqh)

نویسنده [English]

  • Mohammad Javad Ghasemi Asl
PhD student in Economics, Department of Economics, Imam Khomeini Research Institute, Qom, Iran.
چکیده [English]

The realization and continuation of Islamic norms in behavior and change in the abnormal code of conduct is considered as the duties of the Islamic government and social reformers. Using the "descriptive-analytical" method, the present article, on the one hand, by referring to Islamic anthropology, explains the factors involved in the realization and change of code of conduct and on the other hand, relying on jurisprudence, clarifies the mechanism of change and the elements of continuity of code of conduct and will be the origin of the development of investigations and research tools in the realm of Islamic lifestyle.
Given the research findings, the formation of a code of conduct depends on the realization of three factors known as "cognition, inclination and power". Health, skills, tools and law are subject to power. Jurisprudence (fiqh) seeks to establish six types of interaction with the code of conduct as follows: "Consolidation", "Neglect", "Correction", "Transformation", "Creation" and "Deletion". Separation of “Primary and Secondary” titles is considered as a mechanism of jurisprudence (fiqh) for managing code of conduct. Secondary titles, managing code of conduct, figure out the desired situation.
The following factors guarantee the continuity of the system of code of conduct: “internal durability of norms”, “normative flexibility in secondary situations”, “comprehensiveness of norms to provide diverse human tendencies” and “practical dynamics of norms based on the mechanism of governorship and signatures”. It is noteworthy that the continuity of a code of conduct depends on the code of “enjoining the good and forbidding the evil”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • code of conduct
  • realization of code of conduct
  • continuation of code of conduct
  • change of code of conduct
  • jurisprudential titles of primary and secondary degree
  1. آملی، میرزامحمدتقی. 1380ه.ق. مصباح الهدی فی شرح العروه الوثقی. تهران: مؤلف.
  2. آخوندخراسانی، محمدکاظم. 1426ه.ق. کفایه‌الاصول. قم،: مؤسسه آل‌البیت؟عهم؟ لاحیاء التراث.
  3. امام‌خمینی، سیدروح‌الله. 1424ه.ق. توضیح المسائل. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  4. انصاری، مرتضى. 1415ه.ق. المکاسب. قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
  5. توسلی، غلام‌عباس. 1376. نظریه‌های جامعه‌شناسی. تهران: سمت.
  6. جلالی، سیداحمد، مترجم. 1381. سه‌مکتب روانشناسی. نوشتۀ رابرت‎‌دی نای. تهران. پادرا.
  7. جمالفر، سیاوش، مترجم. 1386. روانشناسی شخصیت. نوشتۀ آلن‌آ راس. تهران: روان.
  8. جمعی از محققان. 1389. فرهنگ‌نامه اصول فقه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  9. چلبی، مسعود. 1386. جامعه‌شناسی نظم. تهران: نشر نی.
  10. حرّعاملی، محمدبن‌حسن. 1409ه.ق. وسائل‌الشیعه ‌الی ‌تحصیل‌ مسائل ‌الشریعه. قم: مؤسسه آل‌البیت؟عهم؟.
  11. خویى، سیدابوالقاسم. 1418ه.ق. موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی.
  12. دارابی، جعفر. 1384. نظریه‌های روانشناسی شخصیت رویکرد مقایسه‌ای. تهران: آییژ.
  13. رجبی، محمود، 1380، انسان‌شناسی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی «قدس‌سره».
  14. رضوانی، احمد، مترجم. 1375. نظریه‌های شخصیت. نوشتۀ چارلزاس کاروز و مایکل‌اف شی‌یر. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
  15. شیخ‌طوسی، محمد بن‌حسن. 1387ه.ق. المبسوط فی فقه الامامیه، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
  16. صدر، محمدباقر. 1382. اقتصادنا. قم: بوستان کتاب.
  17. صدر، محمدباقر. 1417ه.ق. بحوث فی علم الاصول. قم: مؤسسه دائره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت؟عهم؟.
  18. صدوق، محمدبن‌علی. 1413ه.ق. من لایحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  19. ‌طباطبایی، سیدمحمدحسین، 1417ه.ق. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  20. ‌طباطبایی، سیدمحمدحسین و مرتضی مطهری. 1377. اصول فلسفه و روش رئالیسم. تهران: صدرا.
  21. کریمی، یوسف. 1378. روانشناسی شخصیت. تهران: نشر ویرایش.
  22. کلانتری، علی‌اکبر. 1378. حکم ثانوی در تشریع اسلامی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه قم.
  23. کلینی، محمد بن‌یعقوب. 1407ه.ق. الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  24. قاسمی‌اصل، محمدجواد. 1397الف. بررسی و تحلیل مبانی مشروعیت سیاست‌گذاری در اقتصاد اسلامی، مجلۀ کاوشی نو در فقه 25 (93): 33-60.
  25. قاسمی‌اصل، محمدجواد. 1397ب. قواعد رفتاری در اقتصاد اسلامی؛ مفهوم، ویژگی‌ها، رویکردهای نظری و مبانی عملی. پژوهشنامه سبک زندگی 4 (7): 41-64.
  26. محسنی، منوچهر. 1388. مقدمات جامعه‌شناسی. تهران: دوران.
  27. مصباح، محمدتقی. 1370. دروس فلسفه اخلاق. تهران: مؤسسه اطلاعات.
  28. مصباح، محمدتقی. 1380. جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی؟ق؟.
  29. مطهری، مرتضی. 1377. مجموعه آثار. تهران: صدرا.
  30. مظفر، محمدرضا.1420ه.ق. المنطق. قم: دارالفکر.
  31. معرفت، محمدهادی. 1416ه.ق. التمهید فی علوم القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  32. معلمی، حسن. 1384. فلسفه اخلاق. قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
  33. معیری، مهشید و موسی غنی‌نژاد، مترجم. 1380. قانون، قانون‌گذاری و آزادی. نوشتۀ فریدریش فون هایک. تهران. طرح نو.
  34. مکارم، ناصر. 1411ه.ق. القواعد الفقهیه. قم: مدرسه الامام امیرالمومنین؟ع؟.
  35. مهرفر، سعید، مترجم. 1388. نظریه‌های جامعه‌شناسی نظم. نوشتۀ پیتر ورسلی. تهران: جامعه‌شناسان.
  36. نایبی، هوشنگ. مترجم. 1395. نظریه جامعه‌شناسی. نوشتۀ جورج ریتزر. تهران: نشر نی.
  37. نراقی، احسان. 1388. علوم اجتماعی و سیر تکوینی آن. تهران: نشر فرزان روز.
  38. نهج‌البلاغه، 1414ه.ق. تصحیح عزیزالله عطاردی. قم: مؤسسه نهج‌البلاغه.
  39. هارلوک، الیزابت‌بی، 1391، روانشناسی شخصیت، ترجمه: پرویز شریفی و محبوبه حاج‌نوروزی، تهران، آوای نور.